ایران در باشگاه صدتایی‌ها

امروزه نقش فنـاوری ارتباطات و اطلاعات به‌عنوان بستر توسعه همه‌جانبه جوامع و محور بسیاری از تحولات اجتماعی غیرقابل‌انکار بوده و همگان به کارکردهای ویژه آن واقف شده‌اند. 

به گزارش افتانا (پایگاه خبری امنیت فناوری اطلاعات)، واقعیت مجازی، رسانه و آموزش الکترونیک، تفریحات شبکه‌ای، نامه‌نگاری الکترونیک، تماس‌های صوتی و تصویری، تجارت و دولت الکترونیک و بسیاری دیگر وام‌دار فناوری ارتباطات و اطلاعات یا به‌اختصار فـاوا هستند. رشد این پدیده نوین به‌قدری پرشتاب و البته جذاب بوده است که به بخشی جدانشدنی از زندگی بسیاری از مردمان تبدیل شده ‌است. این رشد به دنبال افزایش آگاهـی و علاقه مردم سراسر دنیا از کارکردهای صنعت فاوا و نیز کاربردهای چشم‌گیر و رو به گسترش آن رخ‌ داده است. 

این تکنولوژی که از همگرایی فناوری اطلاعات و فناوری ارتباطات حاصل‌شده، موجب ظهور یک جامعه جدید و به‌تبع آن یک عصر نوین شده است. فناوری اطلاعات علاوه بر ارزش ذاتی خود، ارزش‌آفرین بوده و به دانش مورداستفاده در سایر علوم منتهی می‌شود. به همین دلیل است که امروزه علومی همچون داده‌کاوی، بسیار موردتوجه قرارگرفته‌اند. فناوری ارتباطات نیز همچون فناوری اطلاعات به‌خودی‌خود دارای ارزش بوده و با توجه به کیفیت و کمیت ارتباطات، ارزش‌افزوده قابل قبولی را نصیب توسعه‌دهندگان و کاربران آن می‌کند. ازاین‌رو می‌توان این دو فناوری را دو بـال موردنیاز هر فعالیت نوین و بسیاری از پدیده‌های نوظهور دیگر دانست. 

در این میان اینترنت به‌عنوان پدیده‌ای فراگیر شرایطی را ایجاد کرده است که در آن همگان قادرند با یکدیگر در ارتباط بوده و ضمن مبادلـه اطلاعات و انجام سرگرمی‌ها به ارائه خدمات، محصولات و جابه‌جایی پول بپردازند. ازاین‌رو اینترنت، فرایندها و چهارچوب‌های نوینی را ایجاد کرده است که پیامد آن کسب‌وکارهای نوین، سرگرمی‌های جمعی و ارتباطات بسیار عمیق و گسترده در اقصی نقاط جهان است. رشد فزاینده استفاده از اینترنت در زمینه‌های مختلف که بر اساس پیدایش نیازهای جدید صورت می‌گیرد، موجب شده است تا دولت‌ها سیاست‌های خاصی را در این زمینه در پیش بگیرند؛ بنابراین زیـرساخت‌های ارتباطی به‌سرعت پیشرفت کرده و شبکه‌ها یکی پس از دیگری به هم متصل شدند. این در حالی است که با توجه به گسترش شبکه اینترنت از هرسو و تأثیرات رو به رشد آن بر زندگی بشری در سراسر جهان کنترل دولت‌ها بر صنعت ارتباطات، علی‌رغم سرمایه‌گذاری‌های دولتی رو به‌ کاهش می‌گذارد. با این حال دست‌یابی به فناوری‌های نوین و مرزهای دانش فناوری اطلاعات و ارتباطات، بیش از پیش موضوع رقابت‌های استراتژیک کشورهاست. 

در کشور ما نیز گرچه بارها بر اهمیت موضوع تأکید شده و برنامه‌های مختلفی سیاست‌گذاری و مورد تایید قرار گرفته است اما در عمل شاهد عدم اجرای کامل برنامه‌ها به بهانه‌های مختلف توسط برخی مسئولان بوده‌ایم. مقاومت‌هـای عجیب در گسترش و خدمـت‌رسـانی با کیفیـت در این عرصـه و بسیاری مسائل جاری دیگر علاوه بر انحصـارگرایی‌های غیراصولی در حوزه فـاوا که یکی از ناهنجاری‌های چندسال اخیر این صنعت در کشور ما محسوب می‌شود، موجب شده تا برنامه‌ریزی‌ها به‌طور مطلوب عملیـاتی نشود. شاید بتوان همه آنچه که بر پیکره نیمه‌جان این صنعت نوپـا می‌گذرد را به‌خوبی در شکاف بزرگ ایجادشده با آرمان‌هـای ترسیمی در برنامه‌های چهارم و پنجـم توسعه کشور و دوری فزاینده آن از اهداف تعیین‌شده در حوزه فاوا مشاهده کرد. 

برای نمونه در ماده ۴۶ برنامه پنجـم توسعه مسئله ترویـج خدمات دولت الکترونیک، صنعت فناوری اطلاعات، سواد اطلاعاتی و افزایش بهره‌وری در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از اهداف برنامه نامیده شده و در همین راستا بر ضرورت ایجاد و توسعه شبکه و مراکز داده داخلی امن و پایدار با پهنـای باند مناسب، تحقق دسترسی برای ۶۰ درصد خانوارها و تمام کسب‌وکارها به شبکه ملی اطلاعات و اینترنت پرسرعت با استفاده از توان غیردولتی، دست‌یابی به جایگاه دوم فنـاوری در بین ۲۵ کشور منطقه به‌عنوان آرمان سند چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ و حمایت از صنعت غیردولتی این فناوری به‌ویژه بخش نرم‌افـزار و امنیت برای رسیدن به سهم دو درصد از تولید ناخالص داخلی تأکید کرده است. 

لازم به ذکر است که کسب جایگاه دومی بر اساس شاخص‌های آمادگی الکترونیک، شاخص سرانه پهنای باند و شاخص توسعه دولت الکترونیک مدنظر بوده است. همچنین علاوه بر ماده ۴۶ برنامه پنجم توسعه که به‌طور اختصاصی به موضوع فـاوا پرداخته است، بیش از ۳۰ ماده دیگر نیز تدوین ‌شده که به ارتباط فاوا با حوزه‌های گوناگون سیاسی، فرهنگی و اقتصادی پرداخته است. شاخص آمادگی الکترونیک یا آمادگی شبکه‌ای و ارتباطی در واقع پتانسیل به‌کارگیری فـاوا برای پیاده‌سازی روش‌هایی است که منجر به ارتقای فرایند توسعه اقتصادی و بهبود رفاه جامعه می‌شود. 

گزارش‌های منتشرشده توسط مؤسسه معتبـر insead فرانسه که با همکاری مجمـع جهـانی اقتصـاد انجام شده است عمدتاً نشان از پسـرفت کشورمان دارد. در این گزارش‌ها شاخص آمادگی شبکه‌ای و ارتباطی ایران از میان ۱۴۴ کشور که در سال ۲۰۱۳ میلادی بررسی شده، رتبه ۱۰۱ و در سال ۲۰۱۴ رتبه ۱۰۴ را بین ۱۴۸ کشور کسب کرد. در این رتبه‌بندی ایران در میان ۶ کشور گواتمالا، پاراگوئه، بوتسوانا، نامیبیا، ونزوئلا و گامبیا قرار گرفته و کشورهایی نظیر کنیا، غنا و رواندا دارای رتبه‌های دورقمی هستند. 

این مؤسسه در اعلام رتبه‌بندی سالیانه خود چهار مؤلفـه اصلی محیط مساعد، آمادگی، میزان کاربرد و شاخص تأثیر را به‌عنوان شاخص فنـاوری اطلاعات و ارتباطات در نظر گرفته است که خود از ۵۴ نمایه فرعی حاصل آمده است و بر اساس آن بهترین رتبـه ایران مربوط به کیفیت سطح دسترسی به آموزش در کشور با کسب رتبه ۴۰ است. سازمان جهانی ارتباطات ITU نیز در گزارش سال ۲۰۱۴ خود ایـران را حائز رتبه ۹۴ از میان ۱۶۶ کشور مورد ارزیابی در شاخص توسعه فـاوا دانسته است. مقام ایران در این رتبه‌بندی در سال قبل رتبه ۹۰ و سال پیش‌تر رتبه ۸۸ بود که این امر سیـر نزولی کشور را در شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهد. 

علاوه بر شاخص‌های اساسی ذکرشده، دو شاخص اصلی سرانه پهنای باند و شاخص توسعه دولت الکترونیک نیز که در تبیین سیاست‌های برنامه توسعه کشور موردتوجه قرارگرفته‌اند چندان وضع خوشایندی نداشته و اغلب رتبه‌های سه‌رقمی و قعرنشین جداول آمـاری را به خود اختصاص می‌دهند. 

متأسفانه باید گفت که شاید انتظارات از مسئولان تاحـدی نابه‌جـا باشد! چراکه دولت، خود در زمینه توسعه دولت الکترونیک دچار مشکل بوده است و نمایه موفقیت دولت در ترویج استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در جایگاه ۱۰۲ دنیا و کشور رواندا در رتبه نخست آن قرار گرفته است.
در گزارش سال ۲۰۱۴ سازمان ملل متحد نیز در شاخص توسعه دولت الکترونیک جایگاهی بهتر از رتبه ۱۰۵ نصیب کشور نشده است. همچنین گزارش‌ها درباره میزان استفاده از شبکه‌هـای اجتماعـی حکایت از رتبه ماقبل آخر ایران دارد یعنی جایگاه ۱۴۷ دنیا و تنها یک پله بالاتر از کشور بوروندی. این رتبه نشان از تأثیر مستقیم فیلترینگ شبکه‌هـای اجتماعی علاوه بر سـایر مشکلات دسترسی به آن است. رتبه ایران در نمایه‌های تجارت الکترونیک نیز عمدتاً در قعر جدول بوده و رتبه ۱۲۹ را در میزان کاربرد کسب کرده و می‌توان گفت که کشور همچنان در مراحل اولیه رشد تجارت الکترونیک قرار دارد. 

این موارد در حالی است که قرار است - یا بهتر بگوییم، قرار بود - بر اساس سند چشم‌انداز بیست‌ساله در جایگاه برتر علمی در منطقه قرار بگیریم؛ اما شواهد حاکی از آن است که بی‌توجهی فراوانی به فنـاوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان یک فناوری پیشرو و محرک برای بسیاری از حوزه‌هـا نظیر اقتصـادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و سیاسی شده است. به‌طور نمونه حوزه فنـاوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند یکی از سـکوهای پرش اقتصـاد ایران و هر کشوری به سمت اقتصـاد دانـش‌بنیان باشد. این موضوعی است که اخیراً مسئولان بالارتبه کشور نیز به آن اذعان داشته و اقتصاد دانش‌بنیان را محور توسعه کشور قلمداد کرده‌اند. بااین‌وجود هنگام مراجعه به شاخص‌های مرتبط، کاستی‌های موجود در این حوزه نمایان می‌شود. کسب جایگاه ۱۲۰ جهان از میان ۱۴۳ کشور مورد تحقیق در زمینه نوآوری و خلاقیت و سقوط سه پله‌ای آن نسبت به سال قبل، گویـای وجود مشکلات جدی در مواجهه با این مسئله است که بخشی از آن نیز متوجه صنعت فاواست. در این جدول که از سوی مؤسسه insead با همکاری دو نهـاد علمی دیگر ارائه‌ شده است، کشورهای کنیـا، اوگاندا، غنـا و سنگال رتبه‌های دورقمی را از آن خود کرده و با اختلاف حداقل بیست رتبه بالاتر از ایران قرارگرفته‌اند. 

این اعداد نشان از آن دارد که همواره در تدوین برنامه‌های توسعه با معضـل اجرایی نشدن برنامه‌ها و بی‌توجهی مواجه بوده‌ایم. به هر صورت نقص در اجرای مناسب برنامه‌های چهـارم و پنجـم توسعه، بار ناشی از این شکاف عمیق را بر دوش برنامه ششم توسعه نهاده است که باید در طول پنج سال آینده سنگ بنای توسعه این صنعت باشد. کشورهای بسیاری پله‌های ترقی و رفاه را با رویکرد مناسب و آگاهـانه یکی پس از دیگری پشت سـر گذارده‌اند که این موضوع به‌وضوح در کشورهـای منطقه نیز دیده می‌شود. 

تبدیل تهدیدهـا به فرصت و مغتنم شمـردن فرصت‌های پیش رو در توسعه صنعت فـاوا، هنـر مدیرانی است که بر اهمیت و تأثیر فنـاوری اطلاعات و ارتباطات واقف بوده و تأثیر آن را بر پیشرفت کشور و عدالت اجتماعی به‌خوبی درک کرده‌اند. به همین منظور علاوه بر مشارکت جدی صاحب‌نظران، حمایت مادی و معنوی مسئولان از برنامه‌ریزی‌های اصولی، موجب اجرای صحیح آن‌ها می‌شود. این بدان مفهـوم است که دستگاه اجرایی کشور باید متناسب با طرح‌های تدوین‌شده اصلاح شده تا بتواند مأمـوریت‌های موردنظر را در مسیر تحقق اهداف برنامه پنج‌ساله آتی اجرا کند. باید منتظر ماند تا ساختـار جدید برنامه‌ریزی‌شده برای حوزه ارتباطات و فنـاوری اطلاعات در برنامه ششم توسعه اقتصادی کشور تدوین شده و آن‌گاه عـزم مسئولان را در اجرای آن مشاهده کرد. 
منبع: ماهنامه دیده‌بان فناوری-شماره دوم