تدوین چارچوب بلوغ شهر هوشمند بومی‌برای شهرهای کشور

مرکز پژوهش‌های مجلس تاکید کرد سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در اجرای وظایف قانونی خود چارچوب بلوغ شهر هوشمند بومی‌را برای شهرها با سطوح و مقیاس‌های مختلف تدوین کند.

به گزارش افتانا، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «پیش درآمدی بر تحقق بخشی به مدل بلوغ شهر هوشمند در ایران» تاکید کرد: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در وزارت کشور ملزم است در اجرای وظایف قانونی خود چارچوب بلوغ شهر هوشمند بومی‌را برای شهرها با سطوح و مقیاس‌های مختلف تدوین کند.

خلاصه مدیریتی
شهر هوشمند استفاده از فناوری به‌ویژه فناوری اطلاعات برای بهبود زندگی شهری از جنبه‌های مختلف و رفع چالش‌های شهری است. چالش‌های شهری با توجه به عوامل مختلف اقلیمی، فرهنگی و اجتماعی از یک شهر به شهر دیگر متفاوت است، اما فناوری‌های جدید توانش‌های مشترک دارند و مسائل مشترک نیز میان شهرها وجود دارند که استفاده از تجربیات ابتکارات هوشمند شهری را به امری سودمند مبدل کرده است.

از این رو مفهوم بلوغ شهر هوشمند برای این ایجاد شده که به هدفگذاری‌ها و برنامه ریزی‌های شهر هوشمند چارچوبی بدهد که علاوه بر تمرکز بر مشکلات منطقه ای از تجربیات جهانی نیز بهره گرفته شود و امکان همکاری میان شهرها را افزایش دهد.

شهر هوشمند پایدار، شهری نوآورانه است که از فناوری اطلاعات و ارتباطات و دیگر ابزارها برای بهبود کیفیت زندگی، بهینگی عملیات‌های شهری، خدمات و رقابتی بودن استفاده می‌کند، در حالی که اطمینان حاصل می‌کند که شهر قادر به تأمین نیازهای حال حاضر و نسل‌های آینده در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی خواهد بود.

سنجش میزان هوشمندی یکی از این چالش‌هایی است که در زمینه توسعه شهر هوشمند وجود دارد. شاخص‌های کلیدی عملکرد برای اندازه گیری و مقایسه درجه بلوغ شهر هوشمند حائز اهمیت هستند.

اتحادیه بین‌المللی مخابرات، اتحادیه ای برای شهرهای پایدار هوشمند را برای استانداردسازی و انتشار یک مجموعه شاخص‌های کلیدی عملکرد برای اندازه گیری توسعه شهر هوشمند از جنبه‌های مختلف تأسیس کرده است.

از این رو برای سنجش سطح هوشمندی شهرها از مدل تدوین شده توسط این اتحادیه استفاده می‌شود. در مدل بلوغ شهر هوشمند پایدار اتحادیه بینالمللی مخابرات از نقطه نظر راهبرد، زیرساخت، داده، خدمات و برنامه‌های کاربردی، ارزیابی و عملکرد شاخص‌های کلیدی به شرح زیر توسعه پیدا می‌کند:

راهبرد: در سطح یک راهبرد تدوین می‌شود، در سطح دوم ابتکار عمل‌های شهر پایدار هوشمند با راهبرد هم راستا شده و در سطح سوم ارزیابی ابتکار عمل‌های شهر پایدار هوشمند انجام می‌شوند، در سطح چهارم شاخص کلیدی عملکرد روشی برای سنجش میزان خوب بودن عملکرد افراد و یا در سطح کلان تر میزان خوب بودن عملکرد سازمان و یا یک واحد سازمانی است.

در بحث هوشمندسازی هم این شاخصها می‌توانند برای سنجش شهرها با معیارها و استانداردهای بین المللی مورد بهره برداری قرار گیرند. هنگام اندازه گیری موفقیت یک نوآوری در شهر هوشمند، شاخص‌های کلیدی می‌توانند موارد ساده و کمی‌و یا پیشرفت‌های کیفی پیچیده تر باشند.

برای بهبود و یکپارچه سازی و همکاری راهبرد طراحی و در سطح پنجم بار دیگر قابلیت‌ها بهبود یافته و بهینه سازی صورت می‌پذیرد.

زیرساخت: در سطح یک زیرساخت‌های کلیدی مانند انباره‌های داده و دسترسی به ارتباطات توسعه داده شده و در سطح دوم زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت مستقل اداره می‌شوند.

در سطح سوم در دسترس پذیری زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات بهبود می‌یابد، در سطح چهارم زیرساخت بین حوزهای فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد و به قابلیت تعامل پذیری مجهز و در سطح پنجم توسعه مستمر زیرساخت انجام می‌شود.

داده: در سطح یک جنبه‌های کلیدی در زمینه داده در راهبرد شناسایی و در سطح دوم در مورد هستی شناسی و روش شناسی، شناسایی، اخذ، سازماندهی و استفاده از داده توافق می‌شود. در سطح سوم داده به صورت مناسبی در سامانه‌ها و سکوها پردازش و ذخیره شده و در سطح چهارم داده باز در دسترس عموم قرار می‌گیرد. در سطح پنجم در زمینه اشتراک گذاری و استفاده و مبادله داده بهبود صورت می‌گیرد.

خدمات و برنامه‌های کاربردی: در سطح یک راهبرد و اولویت‌ها برای خدمات و برنامه‌های کاربردی در سطح شهری شناسایی و در سطح دوم خدمات دامنه و برنامه‌های کاربردی توسط سیستم‌های مشخص اداره می‌شوند.

در سطح سوم خدمات و برنامه‌های کاربردی به عموم عرضه شده و سپس نظارت بر عملیات برنامه‌های کاربردی و خدمات صورتگرفته تا عملکرد و کیفیت خدمات بهبود یابد. در سطح چهارم خدمات و برنامه‌های کاربردی بین حوزهای در دسترس عموم است و در سطح پنجم بهبود مستمر خدمات و برنامه‌های کاربردی با استفاده از فناوری‌های پیشرفته انجام می‌شود.

ارزیابی: در سطح یک برنامه ارزیابی آماده و در سطح دوم خود ارزیابی از توسعه خدمات و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات انجام می‌شود. در سطح سوم ارزیابی رضایت کاربران انجام و در سطح چهارم تخمین رضایت ذینفعان مدنظر قرار می‌گیرد و در سطح پنجم فرایندهای بررسی نظام مند با کنش‌های متناظر تدوین می‌شود.

عملکرد شاخص‌های کلیدی: در سطح یک شاخص‌های کلیدی عملکرد میانی در راهبرد شهر پایدار هوشمند و مقادیر خط مبنای شاخص‌های کلیدی شناسایی می‌شوند. در سطح دوم، سوم و چهارم اهداف شاخص‌های کلیدی عملکرد برای هر سطح به دست خواهد آمد و در سطح پنجم اهداف بلندمدت شاخص‌های کلیدی عملکرد محقق خواهند شد.

بنابراین سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در وزارت کشور ملزم است در اجرای وظایف قانونی خود چارچوب بلوغ شهر هوشمند بومی‌را برای شهرها با سطوح و مقیاس‌های مختلف تدوین کند. لذا در جایگاه نظارتی مجلس شورای اسلامی‌می‌تواند اجرای ماده ۶۲ قانون شهرداری‌ها مصوب ۱ ۳۳۴را در راستای تدوین و ابلاغ چارچوب مدل بلوغ شهر هوشمند بومی‌به شهرداریها از وزارت کشور مطالبه کند.

چارچوب بلوغ شهر هوشمند اتحادیه بین المللی مخابرات:
اتحادیه بین المللی مخابرات با تکیه بر استاندارد ایزو ۳۷۱۵۳ سال ۲۰۱۷ با عنوان «زیرساخت‌های جوامع هوشمند ـ مدل بلوغ جهت تخمین و بهبود»، چارچوب بلوغ شهر هوشمند را توسعه داده است.

براساس استاندارد ایزو ۳۷۱۵۳ سه جنبه محیط زیست، اجتماع و اقتصادی سه بُعد پایداری مفهوم سازی شده اند. تعداد مراحل بلوغ نیز در استاندارد ایزو ۳۷۱۵۳ در پنج مرحله بیان شده و از این نظر اتحادیه بینالمللی مخابرات سطوح بلوغ را در پنج مرحله تدوین کرده است.

اتحادیه بین المللی مخابرات نیز پایداری یک شهر هوشمند را از سه جنبه تعریف کرده است:

۱. توانایی اقتصادی آن در تولید درآمد و اشتغال برای معاش شهروندان

۲. تضمین عدالت در عرضه رفاه اجتماعی (ایمنی، سلامت، آموزش و از این قبیل) به شهروندان فارغ از سطح درآمد و نژاد و جنسیت

۳. حفاظت از محیط زیست فعلی و کیفیت و توانایی بازتولید منابع طبیعی که در نهایت حکمرانی شهری که به معنای حفظ شرایط اجتماعی پایداری، مردم سالاری، مشارکت و عدالت است را محقق خواهد کرد.

شهر هوشمند پایدار، شهری نوآورانه است که از فناوری اطلاعات و ارتباطات و دیگر ابزارها برای بهبود کیفیت زندگی، بهینگی عملیات‌های شهری، خدمات و رقابتی بودن استفاده می‌کند، در حالی که اطمینان حاصل می‌کند که شهر قادر به تأمین نیازهای حال حاضر و نسلهای آینده در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی خواهد بود.

هدف از ایجاد مدل بلوغ شهر هوشمند پایدار
هدف این مدل بلوغ این است که به شهرها و همه ذینفعان مرتبط کمک کنند که از مدل بلوغ برای توسعه زبان واحدی در جهت بهبود تعاملات درون و برونشهری استفاده کنند. بدین ترتیب میتوان راهبردهای توسعه شهری را توسعه و استفاده از فناوری‌های جدید و نوظهور را تشویق و ارتقا داد.

بعضی از اهداف مدل بلوغ شهر هوشمند پایدار به شرح زیر است:

توصیف اهداف عمومی‌شهر هوشمند پایدار همزمان با به رسمیت شناختن این موضوع که این اهداف می‌تواند از یک شهر به شهر دیگر متفاوت باشد.

تخمین وضعیت فعلی در توسعه شهرهای هوشمند پایدار.

کمک به صورت بندی یک راهبرد توسعه و ترسیم سنگ محک‌های ضروری.

تسهیل یادگیری از چالشها و بهترین اقدامات در زمینه توسعه شهرهای هوشمند پایدار.

کمک به شهرها برای خودارزیابی و اشتراک نتایج ارزیابی با دیگر شهرها.

گرچه اتحادیه بین المللی مخابرات روش شناسی تشریحی را برای تخمین بلوغ شهرها پیشنهاد نداده و هر شهری باید با توجه به شرایط خود، روش شناسی تشریحی تخمین بلوغ را ترسیم کند. اما اطلاع از رئوس این روش شناسی می‌تواند به نمایندگان مجلس شورای اسلامی‌در ارزیابی برنامه‌های شهری هوشمند کمک کند.

بنابراین در بخش بعدی ابتدا ابعاد سه گانه بلوغ شهر هوشمند معرفی و سپس سطوح پنجگانه بلوغ شهر هوشمند پایدار تشریح می‌شود:

ابعاد سه گانه بلوغ شهر هوشمند پایدار
ابعاد سه گانه بلوغ شهر هوشمند پایدار شامل سه جنبه اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی است که در ذیل هرکدام از این جنبه‌ها به تفصیل مورد بررسی قرار می‌گیرند.

۱. بلوغ از جنبه اقتصادی:
این بخش برای این منظور استفاده می‌شود که ارزیابی شود که شهر هوشمند پایدار چگونه اقتصاد محلی را شکوفا می‌کند و اشتغال را برای معیشت شهروندان بهبود می‌بخشد. بُعد اقتصادی می‌تواند شامل و نه محدود به این موارد شود:

زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ نوآوری؛ اشتغال؛ بازرگانی (تجارت الکترونیکی و واردات و صادرات)؛ بهره وری؛ زیرساخت فیزیکی (تأمین آب، برق، زیرساخت سلامت، حمل و نقل، زیرساخت جاده ای، ساختمانها و برنامه ریزی شهری و فضاهای عمومی)؛ بخش عمومی

۲. بلوغ از جنبه زیست محیطی
این بُعد برای ارزیابی این موضوع به کار می‌رود که شهر هوشمند پایدار چگونه از منابع طبیعی فعلی و همینطور کیفیت و قابلیت بازتولید آنها در سالهای آینده حفاظت می‌کند. جنبه محیط زیستی می‌تواند شامل و نه محدود به این بحثها شود:

کیفیت هوا؛ آب سالم و بهداشت؛ نویز (آلودگی صوتی)؛ کیفیت محیطی؛ تنوع زیستی؛ انرژی؛

۳. بلوغ از جنبه اجتماعی
این جنبه نیز در ارزیابی این امر که شهر هوشمند پایدار چگونه رفاه (ایمنی، سلامت، آموزش و مانند آن) شهروندان را تضمین می‌کند و خدمات مرتبط با آن چگونه می‌تواند به رغم تفاوت در زمینه‌هایی همچون سابقه، نژاد و جنسیت خدمات مرتبط که به صورت عادلانه در اختیار شهروندان قرار خواهد گرفت، کاربرد دارد. جنبه اجتماعی می‌تواند شامل و نه محدود به این موارد شود:

آموزش؛ بهداشت؛ ایمنی (امدادرسانی، وضعیت اضطراری، ایمنی عمومی‌و فناوری اطلاعات و ارتباطات)؛ اسکان؛ فرهنگ؛ همه شمولی اجتماعی

سطوح بلوغ در این مدل شامل پنج سطح است که در هر کدام دستاوردهایی مدنظر است:

الف) سطح اول بلوغ:
- شهر راهبرد تشریحی برای برقراری ارتباط با ذینفعان کلیدی شامل ارزیابی بودجه، منابع و هزینه‌های مرتبط با توسعه شهر هوشمند پایدار را تدوین کرده است.

- پیاده سازی راهبرد شهر هوشمند پایدار، هماهنگی و نظارت بر ابتکارات شهری، تسهیل هماهنگی و شناسایی هم افزایی بین ابتکارات یک مدیر عالی یا تیم مدیریتی مشخص شده دارد.

- واژه شناسی‌های مشترک و مدل مرجع مشترک مرتبط با شهر هوشمند پایدار مورد توافق قرار گرفته است.

- اولویت‌های توسعه شهر هوشمند پایدار در قالب حوزه‌های اولویتدار، فناوری‌ها و ابتکارات شناسایی شده اند.

- یک طرح ارزیابی و اهداف شاخصهای کلیدی عملکرد برای هر سطح از بلوغ توسعه شهر هوشمند پایدار مشخص شده است.

- مقادیر شاخصهای کلیدی عملکرد در عملکرد فعلی بهعنوان عملکرد پایه گردآوری و ثبت شده است.

ب) سطح دوم بلوغ
* برنامه توسعه زیرساخت طبق نقشه راه توسعه شهر هوشمند پایدار شهر مدنظر آماده است.

* زیرساخت‌های کلیدی فناوری اطلاعات و ارتباطات پشتیبان ابتکارات شهر هوشمند پایدار شناسایی شدهاند.

* زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌توانند به صورت مستقل فعالیت کنند تا خدمات متنوع شهر هوشمند پایدار را عرضه کنند.

* سوابق زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده و به صورت دوره ای به روزرسانی می‌شوند. خودارزیابی دورهای خدمات و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات.

* دستیابی به شاخصهای کلیدی عملکرد که در سطح دوم بلوغ شهر هوشمند پایدار در راهبرد شهر هوشمند پایدار تعیین شده است.

ج) سطح سوم بلوغ
- ادارات ذیل شورای شهر یا سازمانهای مجاز مشخص، شرکتهای بخش خصوصی، سکوها یا سامانه‌های مجزا برای مدیریت داده‌ها و منابع ایجاد کرده اند.

- دسترس پذیری خدماتی که از کانال‌های مختلف از قبیل برنامه‌های کاربردی تلفن همراه، درگاه‌های وب، سکوهای خدمات، پایانه‌های جوامع محلی.

- به روزرسانی خدمات از طریق بهبود عملکرد.

- نظارت و تحلیل عملکرد برنامههای کاربردی برای بهبود عملکرد و کیفیت خدمات.

- انجام تخمین دورهای رضایت کاربران برای جوامع هدف.

- دستیابی به شاخص‌های کلیدی عملکرد که برای سطح سوم بلوغ در راهبرد شهر هوشمند طرح ریزی شده بود.

د) سطح چهارم بلوغ
* دستیابی به تعامل پذیری زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات

* ایجاد هماهنگی میان زیرساختها، سامانه‌ها یا جوامع

* عرضه کردن برنامه‌های کاربردی و سکوهای بین حوزه ای

* در دسترس قرار دادن دادههای باز از منابع مختلف در دسترس عموم به صورت متناسب

* تخمین دوره ای میزان رضایت ذینفعان و عرضه کنندگان خدمات

* دستیابی به بهبود عملکرد براساس شاخص‌های کلیدی عملکرد مربوط به سطح بلوغ چهارم عنوان شده در راهبرد شهر پایدار هوشمند

هـ) سطح پنجم بلوغ
هدفی که در این سطح لازم است محقق شود بهبود مستمر شهر هوشمند پایدار است. هرکدام از خدمات شهر بازرسی می‌شوند تا شیوه‌های عرضه ارزش بیشتر به شهروندان در عین کاهش هزینه عملیاتی مشخص شود.

بکارگیری مدل بلوغ شهر هوشمند در ایران
شهر هوشمند چارچوبی است که عمدتاً از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای توسعه، گسترش و ترویج شیوه‌های توسعه پایدار و با هدف رفع چالشهای رو به رشد شهرنشینی، ایجاد شده است. لذا شهر هوشمند در این عرصه موضوعیت یافته و با توجه به اینکه مفهومی‌پویا بوده و شاخص‌های آن همواره در حال تکامل است؛ باید مورد عنایت ویژه سیاستگذاران و برنامه ریزان قرار گیرد.

درواقع با افزایش سطح توقعات و پدیدار شدن نیازهای جدید، تنها راهبرد، هوشمندسازی است که با کمک تکنولوژی‌های جدید می‌تواند شهرها را روزآمدسازی کند. شهر هوشمند یک رویکرد آینده نگرانه برای کاهش موانع ناشی از افزایش روزافزون جمعیت و شهرنشینی سریع است که به نفع دولتها و همچنین توده مردم است.

چالشهای شهری با توجه به عوامل مختلف اقلیمی، فرهنگی و اجتماعی از یک شهر به شهر دیگر متفاوت است و از سویی فناوری‌های جدید توانش‌های مشترک دارند و مسائل مشترک نیز میان شهرها وجود دارند که استفاده از تجربیات ابتکارات هوشمند شهری را به امری سودمند مبدل کرده است.

از این رو مفهوم بلوغ شهر هوشمند برای این ایجاد شده که به هدفگذاری‌ها و برنامه ریزی‌های شهر هوشمند چارچوبی بدهد که علاوه بر تمرکز بر مشکلات منطقه ای از تجربیات جهانی نیز بهره گرفته شود و امکان همکاری میان شهرها را افزایش دهد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی‌در پیشنهادی اعلام کرده است: مدل بلوغ شهر هوشمند در ایران در شهر مشهد در یک مطالعه ارائه شده است و این مدل به عنوان مدل قابل بهره برداری انتخاب شده است.

به طور مثال باتوجه به این امر که یکی از مسایل مهم کشور در آینده بحث انرژی است؛ شهر هوشمند می‌تواند بکارگیری از انرژی‌های تجدیدپذیر را تسهیل کند و از اتلاف منابعی مانند آب جلوگیری به عمل آورده و در رفع چالشهای شهری موجود موثر و یاری رسان مدیریت شهری باشد و تاب آوری شهرها بیشتر و قابلیت برنامه ریزی در آنها را افزایش دهد.

در سالهای اخیر موضوع شهر هوشمند در ایران مورد توجه قرار گرفته شده است و حتی پنج شهر تهران، مشهد اصفهان، تبریز و ارومیه به عنوان شهرهای هوشمند ایران معرفی شده اند. بنابراین مدل بلوغ شهر هوشمند می‌تواند چارچوبی برای سنجش و ارزیابی میزان هوشمندی این شهرها، مقایسه و رقابت پذیری آنها در جهت تسهیل در مسیر دستیابی به این امر فراهم آورد.

اولویت بندی مسایل اصلی در کشور از جمله بهداشت و درمان، محیط زیست، انرژی، آموزش، توجه به استفاده از ظرفیت فناوری‌های نوین در مدیریت بحران، جابجایی و ترافیک و گردشگری در تدوین برنامه شهر هوشمند حایز اهمیت است.

ایجاد زیرساخت‌های لازم، بکارگیری پایگاه داده‌های متناسب، تحلیل داده‌ها به صورت بهنگام، استفاده از اینترنت اشیا و هوش مصنوعی می‌تواند در تسریع این امر موثر واقع شود. از این رو با توجه به ضرورت حرکت در مسیر هوشمندسازی شهرها، سازمان شهرداریها و دهیاری‌ها در وزارت کشور ملزم است در اجرای وظایف قانونی خود چارچوب بلوغ شهر هوشمند بومی‌را نیز به ویژه برای شهرهای کوچک تدوین کند.

لذا در جایگاه نظارتی مجلس شورای اسلامی‌می‌تواند اجرای ماده قانون شهرداری‌ها مصوب ۱۳۳۴ را برای مطالبه تدوین و ابلاغ چارچوب مدل بلوغ شهر هوشمند بومی‌به شهرداریها از وزارت کشور مطالبه کند.